Στον 20ο αιώνα, τον τελευταίο της δεύτερης χιλιετίας, η εξέλιξη των Εφηρμοσμένων Επιστημών ξεπέρασε κάθε λογική πρόβλεψη. Η διαπίστωση αναφέρεται στις κατακτήσεις της Τεχνολογίας. Σήμερα στην αρχή του νέου αιώνα, ψηλαφίζουμε τις βιοτεχνολογικές απειλές που διαφαίνονται και βέβαια δεν αναιρούν ούτε την αξία του τεχνικού πολιτισμού ούτε τον ευεργετικό ρόλο των ερευνητών στην υπηρέτηση του.
Η έκρηξη της Τεχνολογίας άνοιξε ορίζοντες, με απροσδόκητες συνέπειες πάνω στη ζωή, τους θεσμούς και τους στόχους των κοινωνιών. Οι διαπιστώσεις δείχνουν να κατακτήσαμε το «θαύμα». Σήμερα με την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, την κλωνοποίηση, τις γενετικές μεταλλάξεις την εξωσωματική γονιμοποίηση και την τελική χαρτογράφηση του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτολμάται ίσως μια τολμηρή αναδιάταξη των φυσικών νόμων. Βέβαια είναι νωρίς για μια επίσημη τοποθέτηση των Ανθρωπολογικών Επιστημών πάνω στις γενικότερες συνέπειες. Όμως είναι φανερό ότι οι εξελίξεις αυτές πραγματοποιούνται με ταχύτατους ρυθμούς που δεν προσφέρουν δυνατότητες θεσμικών προσαρμογών.
Υπενθυμίζουμε ότι η θεσμική πλευρά των πολιτισμών εξελίσσεται με αργούς ρυθμούς. Οι εξελίξεις, όμως, που προαναφέρθηκαν, πραγματοποιούνται με τέτοιους ρυθμούς, που δεν προσφέρουν δυνατότητες ανάλογων πνευματικών και θεσμικών προσαρμογών. Φυσικά, από τη δεκαετία του 1930 ο Aldous Huxley είχε αναφερθεί προφητικά στις κατευθύνσεις της γονιδιακής έρευνας, και μάλιστα μίλησε με ιδιαίτερη ακρίβεια ακόμη και γι’ αυτήν την κλωνοποίηση. Αλλά, είναι άλλο να λες τι θα συμβεί κάποτε, στο απώτερο μέλλον, και άλλο να ακούς για τις συνέπειες των σημερινών εφαρμογών.
Και σήμερα ακούμε όχι γι’ αυτά που θα συμβούν, αλλά για ό,τι μπορεί ήδη να συμβαίνει και αποσιωπάται επιμελώς ή ενδεχομένως συμβαίνει και χρειάζεται κάποια προετοιμασία της κοινής γνώμης από τα media για να το αποδεχτεί πιο ανώδυνα.
Με τα δεδομένα αυτά ήταν λογικό να αρχίσουν να διατυπώνονται επιφυλάξεις, που αναφέρονται μάλλον στο ενδεχόμενο κακής χρήσης των νέων δυνατοτήτων, όταν η κλωνοποίηση, πέρα από τις «λογικές» προσπάθειες για την παραγωγή βελτιωμένων φυτικών ή ζωικών ειδών, στραφεί στην εξασφάλιση επιλεγμένων ανθρώπων ή βιολογικών οργάνων – ανταλλακτικών, με μη ελεγχόμενα κριτήρια. Εδώ αποκτούν την ηθική τους βαρύτητα μια σειρά ερωτημάτων, όπως λ.χ.: γιατί τόπι, μυστικότητα στα πειράματα; ή πόσο κοστίζω η παραγωγή ενός κλωνοποιημένου υποκειμένου; ή ποιοί επενδύουν στην πολυδάπανη έρευνα και τις εφαρμογές της; ή ακόμη πώς εκτιμάται η ανθρώπινη ζωή από τους συντελεστές του εγχειρήματος; ή τι τελικά κερδίζουμε ως ανθρωπότητα από την κλωνοποίηπη;
Τα ερωτήματα αυτά δεν απαντήθηκαν ποτέ. Αντίθετα δημιουργούν πλήθος προβλημάτων. Ας σημειωθεί ότι προβλήματα αυτού του είδους αποκτούν συχνά υψηλή δημοσιότητα, αφού αναφέρονται σε ασυνήθη γεγονότα, που διαταράσσουν τον ύπνο της συνειδησιακής στατικότητας των κοινωνιών. Η δημοσιότητα αυτή αναπαράγεται από τα Μ.Μ.Ε. και ευαισθητοποιεί τη συλλογική συνείδηση. Στο βάθος όμως θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι είναι ελάχιστος ο πραγματικός προβληματισμός.
Η εξήγηση του φαινομένου οδηγεί στη διαπίστωση μιας κοινωνικο-ηθικής παθολογίας που επιβεβαιώνεται και στατιστικά. Από κοινωνιομετρικές προσεγγίσεις της κοινής γνώμης έχει προκύψει ότι κάθε μαζική ευαισθητοποίηση της συνδέεται με δύο τύπους αποδεκτών της συγκλονιστικής είδησης. Ο ένας τύπος είναι ειδησεογραφικός και ο άλλος, συνειδησιακός. Ο πρώτος, που υπερτερεί αριθμητικά, χρειάζεται εναλλασσόμενη επικαιρότητα. Μ’ αυτήν σπάζει τη μονοτονία της καθημερινότητας. Οι ειδήσεις έχουν γι’ αυτόν μόνο ενημερωτική σημασία, και χάνουν τη φόρτιση τους, μόλις εμφανιστούν νέες με πιο προκλητική επικαιρότητα.
Ο δεύτερος τύπος, που δυστυχώς υστερεί αριθμητικά, προβληματίζεται από την είδηση, την μετακινεί στο επίπεδο της προσωπικής ηθικής, αγωνιά για τις συνέπειες της, συνδέει ενδεχόμενες απειλές γενικά με την ανθρώπινη και ειδικά με την προσωπική του ζωή και αναζητεί υπεύθυνη ενημέρωση και αυθεντικές απαντήσεις. Εδώ η είδηση είναι μια πύλη εισόδου στη γνώση του γεγονότος, που συγκλονίζει, γιατί επηρεάζει την πορεία του ανθρώπινου πεπρωμένου που μπορεί κάποτε να γίνει και προσωπικό αδιέξοδο. Στην περίπτωση μας αυτός ο δεύτερος τύπος φαίνεται να ενδιαφέρεται πραγματικά για το πρόβλημα της κλωνοποίησης, γιατί οι κοινωνικές, οι ηθικές και οι μεταφυσικές ευαισθησίες του τον τοποθετούν τροπικά πολύ κοντά στο μυστήριο της ανθρώπινης ζωής και βέβαια στον συνάνθρωπο, που τον θεωρούν με την ηθική σημασία, «πλησίον».
Η επισήμανση αυτής της κοινωνικής ιδιομορφίας, με λογική την κάποια απατηλή εξωτερικότητά της, δείχνει πώς και σε ποιο βαθμό τα πλήθη, που ενημερώνονται με τον ίδιο τρόπο, γνωρίζουν και αποδέχονται την κλωνοποίηση.
Με δεδομένη αυτήν την πορεία δημοσιοποιείται πρόσφατα ο προβληματισμός της Βίοηθικής που, εκτός από τις αγωνίες και τους φόβους της, διατυπώνει επιφυλάξεις για το ενδεχόμενο κακής χρήσης των νέων δυνατοτήτων.
Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ο ορίζοντας της Βιοηθικής δεν αποτελεί μια πρόσφατη έκρηξη κοινωνικού ή θεσμικού πουριτανισμού, αλλά μια σκεπτικιστική στάση, μπροστά στην αποδέσμευση και τη χρήση δυνάμεων που μπορούν να οδηγήσουν σε διασάλευση λεπτών ισορροπιών, σαν εκείνες που ορίζουν τους φυσικούς νόμους και την όλη ζωή του πλανήτη μας. Ήδη οι γνωστές ανθρώπινες υπερβολές στην παράχρηση των φυσικών πόρων του πλανήτη μας έδειξαν τις τελευταίες δεκαετίες πόσες εύθραυστες ισορροπίες έχουν ανατραπεί και πόσες πραγματικές απειλές άρχισαν να μολύνουν και να αλλοιώνουν τον ευεργετικό ρόλο του φυσικού περιβάλλοντος.
Στην κλωνοποίηση λ.χ., βλέπουμε να παρακάμπτεται τεχνολογικά η αρχή φυσικών νόμων που απαιτεί την ετερότητα του φύλου των γεννητόρων. Στο μέλλον οι νέες υπάρξεις δε θα συνδέονται βιολογικά κατ’ ανάγκη με κάποια, οποιαδήποτε πατρότητα. Εδώ υπάρχει και είδηση: Το Φεβρουάριο του ’98 σε φεμινιστική ημερίδα στο Ρότερνταμ υποστηρίχθηκε από κάποια μαχητική σύνεδρο ότι «στη νέα χιλιετία ο ανδρικός ρόλος θα περιοριστεί σε υπηρετικές δραστηριότητες, αφού ο άνδρας δε θα έχει πλέον θέση στην αναπαραγωγή, που προσδιορίζει τα προνόμια του. Έτσι δεν είναι διόλου απίθανο να τεθεί σε αχρηστία και εξελικτικά να εκλείψει σαν είδος» (Περιοδικό: New Interpretations, 6.2.1998, σ. 21).
Εξάλλου η κλωνοποίηση σε συνδυασμό με τις ανακαλύψεις της βιοτεχνολογίας προϋποθέτει το σχεδιασμό και τον προσανατολισμό της βούλησης στην επιλογή του αποτελέσματος. Εδώ αρχίζει να τίθεται ζήτημα προσωπικών επιλογών είτε προς την κατεύθυνση της απόφασης για τη γέννηση τέκνων είτε ακόμη και προς τη διόρθωση ορισμένων χρωμοσωματικών ιδιαιτεροτήτων που δεν επιθυμούν οι μέλλοντες γονείς να κληρονομήσουν στις επόμενες γενιές. Βέβαια μια τέτοια στάση είναι λογικό να ευνοεί «κοινωνικούς διαχωρισμούς» και αντίστοιχες «κοινωνικές ανισότητες», αφού οι συζητούμενες εφαρμογές όχι μόνο σήμερα, αλλά και στο απώτατο μέλλον θα είναι ιδιαίτερα δαπανηρές και απαγορευτικές για τους «μη έχοντας». Έτσι μια πρώτη βιοηθική επιφύλαξη διαβλέπει την προοδευτική ανάπτυξη μιας «ευγονικής στάσης» έναντι της ζωής και της κοινωνίας. Με άλλα λόγια, πορευόμαστε ίσως σε έναν κόσμο που μέσω της βιοτεχνολογίας θα θέσει τις μελλοντικές προδιαγραφές του. Όποιος τις πληροί έχει θέση, ενώ όποιος δεν τις πληροί δε θα έχει θέση σ’ αυτόν.
Είναι αυτονόητο, λοιπόν, ότι στις επόμενες φάσεις η συλλογική βούληση θα εκφραστεί σύμφωνα με την κυρίαρχη λογική των πολιτισμών και των «προνομιούχων εχόντων» που, παρά τις περί ισότητας των φύλων διακηρύξεις, παραμένουν σκληρά ανδροκρατικοί και θα απαιτήσουν μέσω της τεχνητής επιλογής πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα του κυρίαρχου φύλου. Και οι περιπτώσεις επιλογής προς κλωνοποίηση από το λεγόμενο «ασθενές φύλο» θα έχουν ως κίνητρα την αισθησιακή σκοπιμότητα, τον ωφελιμισμό και τον ηδονισμό. Άλλωστε με την ίδια λογική για κάποιους υπερβολικά απαισιόδοξους, στη θεραπευτική κλωνοποίηση δεν απέχει πολύ, η ιδέα για μια μελλοντική προοπτική παραγωγής άβουλων αφυών, που θα καλύψουν ανάγκες μεταμοσχεύσεων, σκληρών χειρωνακτικών εργασιών ή και επικίνδυνων στρατιωτικών αποστολών.
Φυσικά ένας σεβαστός αριθμός ερευνητών αναφέρεται στα ενδεχόμενα ευεργετικά αποτελέσματα για την ανάκαμψη της εξαφάνισης των ειδών, για τη δημιουργία τραπεζών με όργανα και ιστούς προς μεταμόσχευση και επίσης για την έρευνα που συνδέεται με την προσέγγιση των μυστικών της θεραπείας ορισμένων ασθενειών ή την καταπολέμηση των αιτίων του γήρατος. Μάλιστα με αφορμή την αποκωδικοποίηση ενός γονιδίου, που λέγεται ότι είναι το γονίδιο του γήρατος, σε πρόσφατο συνέδριο γενετιστών στην Αθήνα, πριν τρία χρόνια, υποστηρίχθηκε ότι το αργότερο σε μια εικοσαετία θα γίνει πραγματικότητα η επέκταση του ορίου ηλικίας στα 120-130 χρόνια. Επιπλέον υποστηρίζεται ότι «οι πιο συνηθισμένες ασθένειες τα ψυχικά νοσήματα, οι καρδιαγγειοπάθειες, οι καρκίνοι, η παχυσαρκία και η οστεοπόρωση συνδέονται με τη γενετική… και αναζητούνται τα γονίδια που ευθύνονται για τις διαφοροποιήσεις αυτές. Όταν ανακαλυφθούν, θα αλλάξει ο τρόπος θεραπείας» Οι απαντήσεις παρ’ ότι τόσο πειστικές, δε φαίνεται να καθησυχάζουν την κοινή γνώμη, που γενικά αισθάνεται αμήχανη, γιατί οι δημόσιοι φορείς ενημέρωσης είτε αποφεύγουν να μιλούν είτε δεν τα λένε όλα.
Από την άλλη πλευρά οι τεχνικές που σε κάποια στιγμή μετεξελίχθηκαν στην μικρο-εξωσωματική γονιμοποίηση, με τις τράπεζες του ανώνυμου σπέρματος η των ανώνυμων ωαρίων και τους μεγάλους αριθμούς των in vitro γονιμοποιουμένων ωαρίων που οδηγούνται στην κατάψυξη, ενώ είναι ανθρώπινη ζωή, επικρίνονται ήδη από πολλούς. Σημειώστε ότι σε ολόκληρο τον κόσμο υπάρχουν πολλές δεκάδες χιλιάδες τέτοιων ωαρίων που «περίσσευσαν» σε διαδικασίες τεχνητών γονιμοποιήσεων και παραμένουν στην κατάψυξη, αναμένοντας εμφύτευση, καταστροφή ή χρησιμοποίηση ως πειραματόζωα «για το καλό της ανθρωπότητας». Είναι φανερό ότι πίσω από το εγχείρημα υπάρχουν σοβαρά ηθικά, θεσμικά και μεταφυσικά προβλήματα.
Η πρακτική τέτοιων εφαρμογών είναι γνωστό ότι με την διαρκή επανάληψη εξοικειώνει τους συντελεστές τους και έχει ως αποτέλεσμα την προοδευτική απομάκρυνση από τα αρχικά συνειδησιακά αδιέξοδα. Είναι βέβαιο άλλωστε ότι σχετικοποιήθηκαν επικίνδυνα οι άλλοτε ηθικά και μεταφυσικά φορτισμένες έννοιες της μητρότητας και της πατρότητας, ενώ πλήττεται σοβαρά από σύγχρονες ιδεολογίες η ιερότητα του μυστηρίου του γάμου.
Απομυθοποιήθηκε το μυστήριο της ζωής και ειδικά στην εξωσωματική γονιμοποίηση αντιμετωπίζεται ως φυσικοχημική διεργασία με λογικό το εργαστηριακό κόστος, λογικές τις αμοιβές των εργαστηριακών συντελεστών, λογική και αυτήν την αμοιβή του ανώνυμου – επώνυμου δότη ή και της αντίστοιχης δότριας, λογική την αμοιβή της ενοικιασμένης μήτρας και λογικά και τα ποσοστά επιτυχίας του εγχειρήματος. Αυτή η πορεία λογικοποίησης μεταβάλλει την ανθρωπολογική δομή του είδους μας και διασπά επικίνδυνα την ισορροπία ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα, τις εφαρμογές των επιστημονικών επιτευγμάτων και τη δημιουργία, το ανθρώπινο επίτευγμα και την πίστη.
Αν θελήσουμε να εμβαθύνουμε περισσότερο, διαβλέπουμε τις πιθανές απειλές από μια πορεία διαταραχής των φυσικών ισορροπιών, με ίσως ανεξέλεγκτες συνέπειες. Πολλοί φοβούνται μια προοδευτική αναστάτωση της αναπαραγωγής, αλλά και της ισορροπίας των φύλων, που συγκρατούν οι φυσικοί νόμοι. Διατυπώνονται φόβοι για εμφάνιση νέων επιδημιολογικών κινδύνων εξαιτίας της ανάπτυξης παθογόνων βακτηριδίων. Αν απελευθερωθούν τέτοιοι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί, τότε θα έχουμε κινδύνους ίσως και μεγαλύτερους από την απελευθέρωση ραδιενεργών και χημικών τοξικών. Οι γενετικά μεταλλαγμένοι οργανισμοί μπορούν να αναπαραχθούν, να μεταλλαχθούν και να μεταφέρουν τα γονίδια τους στο υλικό άλλων οργανισμών. Και από όσα γράφονται, η μετάλλαξη ενός στοιχείου στο περιβάλλον μπορεί να προκαλέσει χείμαρρο αλλαγών κατά την μηχανιστική λογική του «domino effect».
Υπάρχουν ακόμη επιφυλάξεις για πιθανές αλλοιώσεις της ποικιλομορφίας του είδους μας και πολλά ερωτηματικά για τις λεπτές ισορροπίες των διανθρώπινων σχέσεων και της προσωπικής μας ελευθερίας. Ήδη εμφανίστηκαν αδιέξοδα, με περίεργες σχέσεις συγγένειας και γονεϊκών δεσμών που δεν προέβλεψαν μέχρι σήμερα οι οικογενειακοί θεσμοί. Ίσως αύριο να μη προκαλεί απορία, σήμερα όμως είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς είναι δυνατό η κόρη να είναι δίδυμη αδελφή του πατέρα της και ο γιός, δίδυμος αδελφός της μητέρας του• ή το πιο εύκολο, πώς γίνεται η γιαγιά να είναι και μητέρα της εγγονής της. Αναφερόμαστε φυσικά στις απλούστερες σχέσεις, γιατί θα προκύψουν και πιο σύνθετες με πιο σύνθετα προβλήματα συγγενειών που δεν υποπτεύονται οι κοινωνίες και δεν γνωρίζει αν πρέπει να αναγνωρίσει και να ευλογήσει η Εκκλησία. Γι’ αυτό κι οι εφαρμογές της βιοτεχνολογίας αντιμετωπίζονται δικαιολογημένα σήμερα με κάποια επιφύλαξη. Αφήνουν ενδεχόμενα εκμετάλλευσης του ανθρώπινου πόνου και των συναισθηματικών αδιεξόδων μας.
Αλλ’ υπάρχουν και φόβοι, φόβοι που αναδύονται από τη σύζευξη σύντομα της γενετικής μηχανικής και της πληροφορικής, όταν θα είναι δυνατή η παραγωγή βιολογικών μικροτσίπς, που, όπως λέγεται, θα αναλαμβάνουν να συμπληρώνουν τα νέα υποκείμενα με επιθυμητές υπερ-λειτουργίες. Αναφερόμαστε σε υπερ-μνήμη ή υπερ-γνώση, που θα περιλάβει ολόκληρες βιβλιοθήκες, σε αθλητική υπερ-δύναμη ή σε αισθητική υπερ-ομορφιά. Και όλα αυτά χωρίς να λάβουμε υπόψη μας μια κορυφαία θεσμική και ηθική αρχή-δικαίωμα που πρέπει να σεβαστούμε στη νέα ύπαρξη. Την αρχή-δικαίωμα, ο νέος άνθρωπος να μη διαφέρει από τους φίλους του και να έχει, όπως όλοι οι φυσιολογικοί άνθρωποι, πατέρα και μητέρα.
Τελικά, φαίνεται ότι στο βάθος καταστρατηγείται η αξία του ανθρώπινου προσώπου και η σχέση του με τη δημιουργία. Διασαλεύεται η φυσική τάξη της γέννησης και οι μυστικές λειτουργίες της δείχνουν να παρακάμπτονται ως «πεπαλαιωμένες». Είναι φανερό ότι το θαύμα της «κατ’ εικόνα Θεού» δημιουργίας μετατοπίζεται σε άλλη οντολογική βάση, που αναιρεί τη θεανθρώπινη κοινωνία, διαγράφει το φυσικό δίκαιο και μετασχηματίζεται σε μηχανιστική αναπαραγωγή αντιγράφων ενός εγωκεντρικού προτύπου που «αυτοθεοποιείται» και επιθυμεί φιλάρεσκα να απολαμβάνει το θέαμα της εξω-υπαρξιακής του προέκτασης.
Οι κλασικοί μας πρόγονοι θα έκαναν λόγο για «νέαν ύβριν». Αναμφίβολα στεκόμαστε θεατές στη βάση μιας ίσως νεοβαβελικής κατασκευής, χωρίς να γνωρίζουμε λεπτομέρειες από τα σχέδια των «μηχανικών» της. Δεν αποκλείεται να μπαίνουμε στην ευθεία μιας δεύτερης «πτώσης», σαν εκείνη την πρώτη αδαμική, με νέες ως τώρα, αύριο ίσως μη αναστρέψιμες συνέπειες για το ανθρώπινο είδος και πεπρωμένο του. Θα μπορούσα να πω πως δε φοβούμαι. Προσθέτω όμως• «ο Θεός να βάλει το χέρι Του».
Βασίλειος Τ. Γιούλτσης
Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας
στη Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ.
ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΘΕΟΛΟΓΩΝ – ΑΡΤΑ 22/11/2004
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΓΗΡΟΜΕΡΙΟΥ 